Łapacz słów. Podcast o języku

Czy język może zdradzić obniżony nastrój, zanim pojawią się objawy klinicznej depresji? Dlaczego dzieci mówią tak, jak myślą ich rodzice? Jaką rolę w tym wszystkim odgrywa… czasownik? I czy można poprawić nastrój, czytając na głos zdania o sprawczości, nawet jeśli się w nie nie wierzy?
Ta rozmowa to opowieść o tym, że język nie tylko opisuje świat – on go tworzy. I o tym, że warto uważać na to, co do siebie mówimy – bo jeszcze się okaże, że siebie słuchamy.

W tym odcinku Łapacza słów rozmawiam psych...

To odcinek lekko wakacyjny, pachnący jeziorami i trzcinami. W rozmowie z socjolingwistą i badaczem mazurskiej tożsamości prof. Piotrem Szatkowskim odkrywamy, czym jest mazurskość jako doświadczenie graniczne: między Niemcami a Polską, między „jo” a „tak”. Opowiadamy o słowach, które zarastają jak stare cmentarze, i o tych, które odzyskują życie w dziecięcych recytacjach, przekładach „Małego Księcia” czy mazurskich wersjach piosenek Adele. A w tle tej rozmowy pobrzmiewają bałtyckie echa jeszcze jednego wymarłego języka: pruskiego. Zapraszam do słuchania. 

Korzystam z fragmentu nagrania: https://www.youtube.com/watch?v=-h4mL-in-I8&t=120s

Zapraszam na odcinek o sztuce przewidywania, czyli predykcji. To genialna funkcja naszego mózgu skracająca drogę do sensu. Dzięki niej rozumiemy zdania, zanim się skończą, kończymy cudze myśli, śmiejemy się z półsłówek i łapiemy memy, które nie mają żadnego sensu… o ile nie zna się kontekstu.
 
Gościem odcinka jest psycholog prof. Jakub Szewczyk zajmujący się jezykiem, który wytłumaczy, dlaczego rozumienie słów to wcale nie takie szybkie hop-siup – to całe pół sekundy kombinowania i przeszukiwania pamięci, Opowie też o tym, że uczenie się to w gruncie rzeczy próba minimalizowania...

Chciałabym dziś was zaprosić w językową podróż przez kulturę Łemków. 
Kim są? Dziś w Polsce największe ich skupiska znajdują się w Małopolsce, na Dolnym Śląsku, Warmii i Pomorzu Zachodnim.
Znaleźli się tam wskutek przymusowych przesiedleń po II wojnie światowej.  Historycznie zamieszkiwali tereny Beskidu Niskiego i część Beskidu Sądeckiego, obszar zwany Łemkowyną. To naród podzielony między Polskę, Ukrainę, Słowację, Czechy, Węgry, Rumunię i Bałkany.
Ich nazwa początkowo była przezwiskiem: pochodzi prawdopodobnie od charakterystycznego dla ich języka słowa „łem” (co znaczy „tylko”, „lecz”). Jak brzmi ich język? Ile osób nim jeszcze mówi

Czy język może sprawiać, że czujemy się bezpiecznie albo, że czujemy się pomijani? W tym odcinku z moim gościem, językoznawcą, aktywistą kolektywu Rada Języka Neutralnego, Szymonem Miśkiem przyglądamy się temu, jak język włącza – albo wyklucza – i co można zrobić, żeby mówić uważniej.

I czy taki język jak polski - sztywno przywiązany do płci i rodzaju - można odrobinę poluzować. No i czy przez to coś się w języku zepsuje?

Mówisz w wielu językach? Zastanów się, kim naprawdę jesteś. Różne języki zmieniają nasze wspomnienia, oddziałują na zasady moralne, a nawet osobowość, skłaniają do bardziej ryzykownych zachowań i emocjonalnych decyzji. Bo język to niezwykle potężna narzędzie.

W tym odcinku podkastu rozmawiam o tym ze znaną badaczką wielojęzyczności prof. Vioricą Marian. Rozmowa odbyła się po angielsku, ale dzięki pomocy mojej koleżanki, radiowej dziennikarki Agnieszki Ciecierskiej, możecie posłuchać jej w tłumaczeniu.
Bardzo dziękuję, Agnieszko! A Was zapraszam do słuchania!

Ten odcinek podcastu przeniesie nas do starożytnego Egiptu. Ale na początek - powiedzmy sobie szczerze: co wiemy o hieroglifach?
Pełno i ch w popkulturze, ale wiedza większości z nas pochodzi z filmów o Indiana Jones i gier z Larą Croft.
Dziś też komunikujemy się głównie obrazkami, gifami i emotikonami. Czy to znaczy, że wracamy do czasów starożytnego Egiptu?
Przez wieki myślano, że hieroglify to jakieś starożytne rebusy – aż do momentu, kiedy pewien Francuz, Jean-François Champollion, odkrył, że te „dziwne obrazki” to w rzeczywistości pełnoprawny język. Język, który pr...

Zaglądamy pod powierzchnię – nie tylko ziemi, ale i języka. Czym jest śląskość? Czy godka to tylko język, czy też klucz do tożsamości? Rozmawiamy o tym, jak być Ślązakiem bez kompleksów, co to znaczy „mieć Śląsk w sobie” i dlaczego nie trzeba wybierać między tradycją a nowoczesnością.To opowieść o przynależności, dumie i głosie, który często za słabo słychać.

Co sprawia, że zwykłe słowo staje się nazwą własną? I dlaczego granica między nazwą a zwykłym  wyrazem wcale nie jest taka oczywista, mimo prób jej ustalania w przepisach i słownikach? razem z prof. Magdaleną Graf zanurzam się w świat onomastyki – czyli nauki o nazwach własnych. 
Rozmawiamy o tym, jak badanie imion, nazwisk czy nazw miejsc potrafi odkryć przed nami dawne zwyczaje, ślady migracji albo zawody naszych przodków. 
Dotykamy też tematu polityki i kultury w nazewnictwie – np. tego, jak zmieniają się nazwy ulic, jak „pisze się” nimi historię i dlaczego nadawanie ulicom nazwisk znanych lu...

Czy „dupa” zawsze była brzydka? Czy przekleństwa mogą podnieść morale w pracy i dlaczego czasem pomagają przetrwać ból?
W tym odcinku przyglądam się przekleństwom z każdej strony – emocjonalnej, neurologicznej, społecznej i językowej. Będzie o lalochezji, czyli słownym znieczuleniu, o zespole Tourette’a, funkcji fatycznej języka i o tym, dlaczego „kobieta” kiedyś obrażała bardziej niż dziś „k…a”.
Zajrzymy do mózgu, do staropolszczyzny i do Spatifu, gdzie Jan Himilsbach wydał legendarny rozkaz, by "wypierdalać!", a Holoubek – z klasą – mu się podporządkował.
Słuchajcie. Bez cenzury, ale z językowym wyczuciem. 
No i u...

W tym odcinkuprzyglądam się językowi kaszubskiemu – jego unikalnemu alfabetowi, brzmieniu.  Moim gościem jest specjalista od tego języka, jego nauczyciel Maciej Bańdur. Opowiada, jak się myśli i mówi po kaszubsku, co przeczytać w tym języku i gdzie można go posłuchać oraz - co czyni go wyjątkowym. 

Fragmenty "Krainy lodu" po kaszubsku pochodzą z kanału: https://www.youtube.com/watch?v=BBQzrSKwQYM

Audiobook „Żëcé i przigòdë Remùsa”: https://www.youtube.com/watch?v=mrkrq3mz198&t=29s

Czy zastanawialiście się kiedyś, ile lat ma język polski? Odpowiedź może was zaskoczyć, bo języki nie mają metryczki. A czy kiedykolwiek istniał jeden język, którym mówili wszyscy Słowianie? Ba, wszyscy Europejczycy? Jak daleko możemy się cofnąć w historii języka? Który z dzisiejszych języków słowiańskich jest najbliższy prasłowiańskiemu?  

Ze slawistą, językoznawcą historycznym doktorem Markiem Majerem rozmawiamy o języku staro cerkiewno-słowiańskim, stworzonym przez świętego Cyryla i Metodego oraz o głagolicy, pierwszym słowiańskim alfabecie. Przybliżamy też rekonstrukcję języka prasłowiańs...

Nasz mózg nie został stworzony do czytania. Ewoluował w czasach, kiedy nikt nawet nie pomyślał o literach. W tym odcinku podcastu neurobiolog profesor Katarzyna Jednoróg wyjaśnia, jak nasze mózgi musiały się dostosować, by zacząć czytać. I dlaczego jednym idzie to lepiej niż innym.  Rozmawiamy też o tym, jak czytanie nas zmienia i czy lepiej czytać fikcję czy fakty, pismo odręczne czy druk, książki czy tekst na ekranie. I czy w dzisiejszych czasach jest jeszcze sens uczyć się kaligrafii. 

Szczegółowe informacje o projekcie prowadzonym przez prof. Jednoróg: https://sites.google.com/nencki.edu.pl/mae...

Czym jest błąd językowy i dlaczego w Internecie tak wiele osób lubi innym zwracać uwagę na błędy. 
Czy to przejaw lingwicyzmu, czyli dyskryminacji językowej?

Pierwotnie lingwicyzm oznaczał dominację językową w okresie kolonializmu, ale dziś to też piętnowanie regionalnych odmian języka i tropienie błędów popełnianych przez innych. Skąd w nas przekonanie o konieczności bronienia „poprawności” językowej ? I czym owa poprawność jest?

Zapraszam do odcinka, którego gościnią jest doktor Katarzyna Liber-Kwiecińska, językoznawczyni, psycholożka i tłumaczka z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozmawiam...

Kiedy w naszym mózgu pojawia się jezyk? Zajrzyjmy w fascynujący świat wczesnych etapów nabywania mowy –  a zaczyna się to jeszcze przed narodzinami!

Już wtedy mózgi płodów analizują informacje dźwiękowe, ucząc się różnicowania tonów i reagują na mowę. Noworodki potrafią rozróżnić melodię języka słyszanego w okresie prenatalnym od innego języka. Pod koniec pierwszego roku życia maluchy uwrażliwiają się na swój język, co sprawia, że łatwiej im analizować informacje z tego języka. Zanika wtedy za to zdolność rozróżniania dźwięków obcych języków. Jeśli nie nauczyliście się...

Słowa przywódców często pociągają za sobą czyny o ogromnych konsekwencjach. Wpływają na to, jakie normy i wartości są uznawane za oczywiste. Jeśli liderzy zaczynają uważać poniżanie innych czy brak szacunku za coś akceptowalnego, to te postawy przenikają do społeczeństwa. W efekcie zmieniają się nasze wyobrażenia o tym, co jest normalne, a co nie. 

W tym odcinku podcastu razem z medioznawcą i retorykiem prof. Jackiem Wasilewskim z Wydziału Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego przygotowaliśmy analizę rozmowy Wołodymira Zełeńskiego z Donaldem Trumpem. Dlaczego Trump momentami brzmiał jak gangster...

Język ojczysty - kiedy słyszymy takie określenie, to przychodzi nam do głowy dbałość o język polski, prawda? Tylko… nikt w zasadzie nie zastanawia się nad tym, co to znaczy język polski - czy to ten, ogólnonarodowy, którego uczą nas w szkołach?

Czy może ten, którym mówimy w domach - a bardzo różnie mówimy w zależności od miejsca, w którym mieszkamy: po śląsku, kaszubsku, mazursku, podlasku, krakowsku. Czy te odmiany języka są gorsze? Czy też może czynią polszczyznę właśnie różnorodną, bogatą - zamyk...

W tym odcinku przyjrzymy się bardzo niezwykłym językom: wizualno-przestrzennym. W Polsce takim językiem jest polski język migowy. Większości – słyszącej większości - wydaje się często, że taki język to rodzaj „pokazywanki” – prosty system służący grupie ludzi z niepełnosprawnością. To stereotyp.
Wiele osób myśli, że znaki języków migowych to po prostu próby naśladowania kształtu przedmiotów, zwierząt, czynności. To nieprawda.

Nie ma jednego języka migowego. Ich jest tyle, ile społeczności głuchych. Granice tych społeczności nie zawsze...

Czy kiedykolwiek dostaliście od urzędu pismo, z którego niemal nic nie zrozumieliście? Albo podpisaliście umowę ubezpieczeniową lub bankową w zasadzie bez czytania? Kto tego nie zrobił?! Dlaczego język urzędów musi być tak zagmatwany i czy… na pewno musi taki być? O tym rozmawiam z językoznawcą, upraszczaczem języka prof. Tomaszem Piekotem.

Mówimy także o tym, jak to się dzieje, że Polacy potrafią w tak niezwykły sposób łączyć zdrabnianie z przeklinaniem i jakie są cechy narodowe naszej komunikacji.

Zapraszam Was do nowej osłony - od czasu do czasu powstawać będą odcinki, które nie będą rozmowami - nazywam tę serię mono. Chciałabym w nich dzielić się z Wami moimi językowymi fascynacjami i poszukiwaniami. 
Tym razem zapraszam w podróż w czasie. Chcę bowiem dotrzeć do korzeni ludzkiego języka. Jak to się zaczęło? Wygląda na to, że fizycznie bylibyśmy w stanie mówić już nawet  700 tys. lat temu, ludzką formę genu, który nam to umożliwił, mamy od 400 tys. lat. Więc jak to się stało, że powstał język? Najstarszy zapisany język ma dop...

Opowiadamy i uwielbiamy słuchać opowieści. W kulturach tradycyjnych opowiadacze cieszyli się dużym poważaniem.  Byli żywymi kronikami swojej społeczności. Ich opowieści tworzyły ciągłość historii, dawały poczucie przynależenia do wspólnoty. A dziś?

Zastąpiły to seriale, książki, przedstawienia, liczne talk-show, gry fabularne. Dlaczego "marnujemy" czas, by wciąż słuchać i przeżywać? Z czego bierze się nasza słabość do historii? I czy sztuczna inteligencja zastąpi opowiadaczy?
Rozmowa z prof. Małgorzatą Litwinowicz-Droździel, antropolożką kultury, opowiadaczką.

Młodzieżowe Słowo Roku - słowo, które sprawia, że raz w roku każdy ma zdanie na temat języka. Słowo, które rozpala Polaków do czerwności: że nikt tak nie mówi albo że to już było. Że to jakiś wymysł, a moje dzieci to mówią inaczej.
Kiedy w ogóle zaczął się język młodzieży? Czy zawsze był? Czy na przykład w starożytnym Rzymie młodzież też miała swoje słówka i frazy niedostępne dorosłym? A w renesenasie albo romantyzmie?  A jak jest dziś? Czy jury zawsze rozumie sł...

Dlaczego nie możemy się dogadać, choć mówimy tym samym językiem? Czy językoznawca patrzy na język inaczej niż przeciętny człowiek? A jeśli tak, to co w nim dostrzega?

I czy wiecie, że kiedy mówimy, wcale nie rozumiemy słów tak samo? - dlatego każda rozmowa jest tak naprawdę negocjowaniem znaczenia - czasem nieudanym. Dość powiedzieć, że ta rozmowa doprowadziła mnie do wniosku, że każdy z nas mieszka na swojej własnej Wieży Babel, choć dr Anna Jelec, językoznawczyni kognitywna z Uniwersyetu Adama Mickiewicza w Poznaniu -  ma w sobie jednak więcej o...

Na podstawie analizy języka potrafią stworzyć profil podejrzanego, wiedzą, jak kogoś wybielić, a jak pogrążyć z użyciem języka, potrafią odkryć plagiat, ustalić autorstwo - językoznawcy kryminalistyczni. Na czym polega ich praca? Co może zdradzić sposób, w jaki mówimy czy piszemy i czy jesteśmy w stanie ukryć "językowy odcisk palca" i uczynić swój styl wypowiedzi całkiem przezroczystym?

Bohaterem dzisiejszego odcinka będzie język w działaniu. Porozmawiamy o tym, jak z jego pomocą można stworzyć wspólnotę albo usypać szańce.  Mój rozmówca da także przepis na dobrą rozmowę i zastanowimy się, czy Polacy mogą stworzyć opowieść wspólną dla nas wszystkich. Taki mit, w którym wszyscy będziemy mogli odnaleźć się jako naród i zjednoczyć. A więc będzie o podziałach i łączeniu. Gościem odcinka jest Wawrzyniec Smoczyński z Fundacji Nowej Wspólnoty.

Język ma funkcję magiczną. Z jego pomocą można rzucać zaklęcia, jak i przekleństwa, które są w stanie zmienić nasze życie. Szczególnie, kiedy takie słowa wypowiada nasz rodzic. Jak odkryć w sobie te frazy i czy da się z tego odczarować? O mocy  słów opowiada retoryk prof. Jacek Wasilewski.

Jak znaleźć słowa w sytuacji, w której  często brakuje słów: wobec  cierpienia  lub straty? Jak rozmawiać z osobami, którym zmarł ktoś bliski albo które same wiedzą, że niedługo odejdą? Oraz o tym, że to często wcale nie rozmawianie  o śmierci bywa  dla nas najtrudniejsze, ale mierzenie się z tym, jakie jest nasze życie. Rozmowa z Anną Charko, psychoterapeutką z Instytutu Dobrej Śmierci

Tym razem zaprosiłam do rozmowy anglistę, dr. Grzegorza Śpiewaka, z którym wspólnie zastanawiamy się, co to  znaczy znać angielski? Czy trzy tysiące słów wystarczy? A co z tą całą gramatyką? I w zasadzie który angielski jest lepszy: brytyjski czy amerykański - i dlaczego nie australijski właściwie? Czy to znaczy, że są angielskie lepsze i gorsze? Mówimy też,  kim jest osoba wielojęzykowa i że w zasadzie każdy  z nas może taką być. A, i jeszcze o językach-kundlach rozmawiamy. No i zostańcie do końca, bo na sam koniec - będzie słowo niespodz

W języku obcym trudniej mówi się o uczuciach - panuje przekonanie. Przeklinamy w swoim języku, kiedy wyznajemy miłość - też czujemy, że jesteśmy bardziej autentyczni w rodzimej mowie. A jednak bywa też tak, że czasem nasz język staje się pułapką i o swoich trudnych emocjach łatwiej mówić w drugim języku - bo pozwala on nabrać dystansu. O szansach i pułapkach wielojęzyczności rozmawiam z filolożką i tłumaczką Jagodą Ratajczak.

Co się łapie do łapacza słów i dlaczego uwielbiam gadać o języku. Zapraszam do słuchania!